بازارساز خودکار چیست و چه کاربردی دارد؟

با پیشرفت حوزه‌ امور مالی غیرمتمرکز یا همان دیفای، شاهد ورود حجم قابل توجهی از سرمایه‌ کاربرها به پلتفرم‌های دیفای هستیم. در این بین، بازارساز خودکار (AMM) به عنوان پروتکلی که بیشتر در صرافی‌های غیرمتمرکز استفاده می‌شود، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. برای درک بهتر اهمیت این موضوع فقط کافیست به حجم تبادلات روزانه‌ی پروژه‌ «یونی سواپ» (UniSwap) که یک بازارساز خودکار به حساب می‌آید دقت کنید.

مجموع دارایی قفل‌شده در این پلتفرم بیش از ۶ میلیارد دلار و حجم معاملات روزانه‌ آن حدود ۸۰۰ میلیون دلار است و این فقط یکی از چندین پروژه‌ای است که از AMMها استفاده می‌کند. این تکنولوژی در راستای تحقق غیرمتمرکزسازی حرکت می‌کند و می‌خواهد کاربرها بدون نیاز به سرویس‌دهنده‌های متمرکز مثل صرافی‌ها، نیازهای خود در خرید و فروش انواع رمزارزها را برطرف کنند.

با ما همراه باشید تا به بررسی جامع مفهوم بازارساز خودکار بپردازیم و با طرز کار آن آشنا شویم.

بازارساز خودکار چیست؟

«بازارساز خودکار» (Automated Market Maker)‌ که به اختصار AMM هم نامیده می‌شود، یک تکنولوژی برای تبادل دارایی‌های دیجیتال در بستر غیرمتمرکز است. کاربرها برای خرید و فروش و تبادل ارزهای دیجیتال، تاکنون از روش‌های سنتی مثل صرافی‌ها و یا فروشگاه‌های متمرکز استفاده ‌می‌کردند.

با آمدن فناوری بازارساز خودکار، بستری فراهم شده است که کاربرها خودشان به جای صرافی عمل کنند و تامین نقدینگی هم بر عهده‌ خودشان باشد. در حقیقت بازارساز خودکار، «دفتر سفارش» (Order Book) را از بین برده و به جای آن مفهوم جدیدی به نام «استخر نقدینگی» (Liquidity Pool) متولد شده است.

به کمک این فناوری،‌ هیچ کس به تنهایی نمی‌تواند بستر معاملات را کنترل کند و همه‌چیز بر اساس قوانین تعریف شده در «قراردادهای هوشمندِ» (Smart Contracts) بازارساز اجرا می‌شود. افراد می‌توانند با واریز سرمایه به صورت ارزهای دیجیتال، به عنوان «تامین‌کننده‌ نقدینگی» (Liquidity Provider) در تامین موجودی استخرهای نقدینگی شرکت کنند و در ازای آن از کارمزد معاملات انجام شده، سود دریافت کنند.

این مدل از فعالیت هم به نفع کاربرهاست و هم تامین‌کننده‌های نقدینگی؛ به این معنی که کاربرها برای فعالیت‌های مالی خود در این پلتفرم‌ها، نیازی به عبور از فیلترهای مختلف صرافی‌ها مثل «احراز هویت» (KYC) و تایید حساب بانکی و… ندارند و هم‌چنین نگرانی‌ها در مورد دستکاری دفتر سفارش و حجم معاملات صرافی‌ها از بین خواهد رفت. در ادامه در مورد اتفاقاتی که در یک بازارساز خودکار می‌افتد، بیشتر صحبت می‌کنیم.

طرز کار بازارساز خودکار

برای اینکه بتوانید طرز کار بازارساز خودکار را درک کنید، ابتدا باید با نحوه‌ انجام معاملات در یک صرافی آشنا باشید. کاربرها سفارش‌های خرید و فروش خود را در صرافی متمرکزی که پلتفرم مبادلات یا Market Place‌ ارائه می‌کند، ثبت می‌کنند. این سفارش‌ها در جایی به نام دفتر سفارش ثبت می‌شود و به ترتیب قیمت و اولویت زمانی اجرا می‌شوند. نکته‌ مهم این است که برای مثال، «سفارش خریدِ» کاربر در دفتر سفارش زمانی انجام می‌شود که کاربر دیگری با همان قیمت حاضر به فروش ارز خود باشد، یعنی تعامل کاربرها با هم انجام می‌شود.

در یک بازارساز خودکار برخلاف اتفاقی که در صرافی متمرکز می‌افتد، کاربرها با یکدیگر به طور مستقیم معامله نمی‌کنند؛ بلکه با قرارداد هوشمندی که این معامله را برای آن‌ها انجام می‌دهد در ارتباط هستند. از آنجایی که در بازارساز خودکار دفتر سفارش وجود ندارد، پس خبری هم از انواع سفارش نیست و همه چیز در لحظه انجام می‌شود. قیمت دارایی‌ها در بازارساز خودکار توسط یک یا چند فرمول ریاضی تعریف و کنترل می‌شود و به این ترتیب، کاربرها می‌توانند بدون نیاز به واسطه‌‌ به معامله‌ی جفت ارزهای دلخواه خود بپردازند.

بازارساز خودکار سرویس‌های خود را از طریق دو مفهوم استخر نقدینگی و تأمین‌کننده‌ نقدینگی ارائه می‌کند. در ادامه این دو مفهوم را به طور کامل تشریح می‌کنیم.

استخر نقدینگی و تأمین کننده نقدینگی

کلمه‌ «نقدینگی» (Liquidity) به طور کلی به این مفهوم اشاره می‌کند که یک دارایی تا چه حد قابلیت تبدیل به یک دارایی دیگر را دارد بدون اینکه روی بازار تأثیر خاصی بگذارد. قبل از اینکه بازارساز خودکار ایجاد شود، بزرگ‌ترین مشکل صرافی‌های غیرمتمرکزی که روی بلاک چین اتریوم ساخته می‌شدند، همین تأمین و مدیریت نقدینگی بود.

علت این مسئله، پیچیدگی رابط کاربری این نوع پلتفرم‌ها و کم‌بودن تعداد کاربرها یا همان خریدارها و فروشنده‌ها بود. خوشبختانه بازارساز‌های خودکار توانستند این مشکل را به کمک استخر‌های نقدینگی حل کنند. استخر نقدینگی جایی است که تأمین‌کننده‌های نقدینگی سرمایه‌ خود را به‌صورت جفت ارز در آن واریز می‌کنند و به این ترتیب سرمایه‌ لازم برای سفارش‌های کاربرها تأمین می‌شود.

همان‌طور که متوجه شدیم، معاملات کاربرها در بازارساز خودکار، بین خریدار و فروشنده انجام نمی‌گیرد؛ بلکه بین کاربرها و منبعی از توکن‌ها انجام می‌شود که همان استخر نقدینگی است. در مورد تأمین‌کننده‌های نقدینگی هم باید بگوییم که آن‌ها کاربرهایی هستند که توکن‌های خود را به استخر واریز می‌کنند و در ازای این کار، از کارمزد معاملات استخر مربوطه، درآمد کسب می‌کنند.

در بیشتر بازارسازهای خودکار، قیمت دارایی‌ها به صورت تابعی از موجودی آن‌ها تعیین می‌شود و از آنجایی که موجودی توکن‌های یک استخر نقدینگی مدام در حال تغییر است، قیمت آن‌ها از طریق یک فرمول ریاضی به نام «فرمول ثابت محصول» (Constant Product Formula) محاسبه می‌شود. برای درک بهتر اتفاقی که در استخر نقدینگی می‌افتد، به این مثال که در مورد استخر‌های نقدینگی پلتفرم یونی سواپ است دقت کنید:

هر کاربر می‌تواند در نقش یک تأمین‌کننده‌ نقدینگی، مقدار برابری از یک جفت ارز مثل ETH/USDT را به استخر واریز کند. فرمول ثابتی که در یونی سواپ برای کنترل قیمت موجودی استخرها استفاده می‌شود X*Y=K است. موجودی استخر ETH/USDT با استفاده از این فرمول به این صورت محاسبه می‌شود که X با مقدار ارز اول و Y با مقدار ارز دوم جایگذاری شده و در هم ضرب می‌شوند تا مقدار ثابت K به دست آید.

همان‌طور که مشخص است، K‌ یک مقدار ثابت و نشان‌دهنده‌ نقدینگی این استخر خواهد بود که همواره باید ثابت بماند. زمانی که یک کاربر مقداری ETH از این استخر می‌خرد، در حقیقت از موجودی ETH این استخر کاسته و به موجودی USDT آن اضافه می‌شود. این افزایش و کاهش موجودی، منجر به افزایش قیمت ETH و کاهش قیمت USDT می‌شود تا مقدار K همچنان ثابت بماند. مقدار K‌ فقط زمانی افزایش می‌یابد که تأمین‌کننده‌های نقدینگی، مبلغ جدیدی به استخر واریز کنند.

تغییرات موجودی ارزهای یک استخر در اثر معاملات کاربرها باعث می‌شود قیمت جفت ارزها مدام تغییر کند و از طرفی فرمول ثابت محصول، همواره موجودی استخر را ثابت نگه می‌دارد. اگر زمانی نوسانات خیلی شدیدی رخ دهد، به طوری که اختلاف زیادی بین موجودی جفت ارزهای یک استخر ایجاد شود، تریدرها برای استفاده از فرصت آربیتراژ، ارز ارزان‌تر را ازین پلتفرم خریداری می‌کنند تا بتوانند با قیمت بالاتری در سایر بازارها به فروش برسانند و این باعث می‌شود تعادل موجودی استخر به حالت قبل برگردد.

پدیده ضرر ناپایدار در بازارسازهای خودکار

کاربرهایی که با بازارساز خودکار کار می‌کنند، ممکن است با پدیده‌ای به نام «ضرر ناپایدار» (Impermanent Loss) یا ضرر ناگهانی روبه‌رو شوند. این پدیده زمانی اتفاق می‌افتد که نسبت قیمت توکن‌های استخر در مقایسه با زمانی که کاربر آن‌ها را واریز کرده، ‌تغییر کند. هر چه این تغییرات بیشتر باشد، ضرر ناپایدار بیشتر می‌شود. به همین خاطر است که بهترین عملکرد بازارسازهای خودکار در جفت ارزهایی است که قیمتشان به هم نزدیک باشد مثل استیبل کوین‌ها و توکن‌های Wrapped یا معادل‌سازی شده. اگر نسبت قیمت جفت ارز ثابت بماند یا تغییر خیلی کمی داشته باشد، مقدار ضرر ناپایدار به صفر میل می‌کند.

در شرایطی که تغییرات قیمت به حدی باشد که اختلاف زیادی بین نسبت قیمت جفت ارزهای یک استخر نقدینگی ایجاد شود، شاید خارج کردن سرمایه از استخر و هولد آن‌ها سود بیشتری به کاربر بدهد. اما بیشتر تأمین‌کننده‌های نقدینگی در پلتفرم‌هایی مثل یونی سواپ این کار را نمی‌کنند، چون سودی که از کارمزد معاملات نصیبشان می‌شود، در بیشتر مواقع پدیده‌ ضرر ناپایدار را پوشش می‌دهد.

با وجود تمام این صحبت‌ها، هنگام واریز نقدینگی به یک بازارساز خودکار، همیشه باید نسبت به خطر پدیده‌ ضرر ناپایدار آگاهی داشته باشیم؛ چرا که در بدترین حالت، ممکن است زمانی که سرمایه‌ خود را از استخر خارج می‌کنید، نسبت قیمت جفت ارزها تفاوت زیادی با زمان واریز آن‌ها داشته باشد و حتی با وجود سودهای دریافتی، همچنان سرمایه‌ نهایی شما کمتر از مقدار اولیه شده باشد.

نمونه‌های بازارسازهای خودکار

«ویتالیک بوترین» (Vitalik Buterin) خالق اتریوم، یکی از اولین افرادی بود که ایده‌ بازارساز خودکار را البته تحت عنوان «بازارهای درون زنجیره‌ای» (On-Chain Markets) مطرح کرد و معتقد بود که ایده‌ AMMها نباید تنها مدل اجرایی برای پیاده‌سازی صرافی‌های غیرمتمرکز باشد و راه‌های دیگری هم برای ساختن بستری برای معاملات غیرمتمرکز وجود دارد. البته سرعت بالای رشد پروژه‌های دیفای به قدری زیاد است که خواه یا ناخواه، مدل‌های جدید بازارساز خودکار نیز توسعه پیدا کرده‌اند. سه پروژه‌ معروفی که از بازارساز خودکار استفاده می‌کنند، Uniswap ،Curve و Balancer‌ هستند.

• Uniswap: در این شبکه کاربرها می‌توانند هر نوع استخر نقدینگی متشکل از توکن‌های ERC-20‌ را با نسبت ۵۰/۵۰ ایجاد کنند. این پلتفرم محبوب‌ترین مدل AMM در شبکه اتریوم است.
• Curve: این پلتفرم توانایی خوبی در ایجاد استخرهای نقدینگی برای دارایی‌هایی دارد که شباهت زیادی به هم دارند، مثل انواع استیبل کوین‌ها. Curve یکی از بهینه‌ترین نرخ‌های معاملات را ارائه می‌دهد و توانسته تا حد زیادی مشکل نقدینگی پلتفرم‌های غیرمتمرکز را حل کند.
• Balancer: در این پلتفرم به کاربرها اجازه داده می‌شود که در هر استخر نقدینگی، تا ۸ نوع ارز مختلف را به هر نسبت دلخواه تأمین نقدینگی کنند و به این ترتیب توانسته یک بازارساز خودکار انعطاف‌پذیر ایجاد کند.
• Kyber Network: استخر‌های این پلتفرم توسط اعضای این تیم ایجاد می‌شوند و برخلاف پلتفرم‌های قبلی، همه‌ کاربرها نمی‌توانند در تأمین نقدینگی شرکت کنند. قیمت جفت ارزهای استخرها از طریق منابع خارجی مثل اوراکل‌ها و یا فرمول‌های ریاضی ثبت شده در قراردادهای هوشمند این شبکه مشخص می‌شود.

سخن پایانی

بازارساز خودکار یک تکنولوژی جدید در بستر بلاک چین است که تحول بزرگی در حوزه‌ دیفای ایجاد کرده و با فراهم کردن بستری غیرمتمرکز برای انجام مبادلات ارزهای دیجیتال، کاربرها و در نتیجه حجم زیادی از سرمایه‌ها را به دنیای کریپتو وارد کرده است. هر چند هنوز فاصله‌ زیادی بین تعداد کاربرهای پلتفرم‌ها و صرافی‌های متمرکز و AMMها وجود دارد، اما این احتمال وجود دارد که روزی این تناسب تغییر کند و بیشتر کاربرها، غیرمتمرکز بودن را به راحت‌تر بودن ترجیح دهند.

فناوری بازارساز خودکار هنوز در ابتدای راه است و هرچند پلتفرم‌هایی مثل Uniswap ،Curve‌ و Kyber Network با قابلیت‌های جذابشان در این زمینه کار می‌کنند، اما باید بپذیریم که نقاط ضعف زیادی مثل کارمزدها، تأمین نقدینگی، رابط کاربری و… در این زمینه وجود دارد که باید روی آن‌ها کار شود.

اگر تجربه‌ کار با بازارسازهای خودکار را داشته‌اید، می‌توانید نظر خود را در مورد این مقاله و این‌گونه پلتفرم‌ها با ما و دیگر کاربرها به اشتراک بگذارید.